Zaćmienie zaćmieniu nierówne

Zaćmienie Słońca to zjawisko astronomiczne powstające, gdy Księżyc, nasz naturalny satelita, znajdzie się między naszą gwiazdą, czyli właśnie Słońcem, a Ziemią, tym samym przysłaniając światło słoneczne. Zjawisko jest naturalne, ale trzeba było wiedzy, by nie traktować go jako złej wróżby, zjawiska nadprzyrodzonego czy kary za jakieś przewinienia ludzi. Faktem jest, że dla kogoś, kto nie wie o tym nic – nagłe „zgaśnięcie” blasku Słońca może wywołać lęk, obawy o dalsze życie. Obecnie nawet niezbyt garnący się do lekcji uczeń coś tam wie i nie będzie z krzykiem krył się w zakamarkach w oczekiwaniu na kataklizm, jaki znikanie blasku słonecznego miało wróżyć.

Ale jak brak wiedzy wykorzystywać mogli ci, którzy ją posiedli – możemy się przekonać choćby na przykładzie przerażających scen z powieści, a zwłaszcza z powstałego na jej podstawie filmu „Faraon”. Tam to kapłani przy pomocy uczonych „wywołali” zaćmienie jako karę i przestrogę dla niesubordynowanego ludu. Pokazywali swoją siłę i moc, dokładnie wiedząc, kiedy blask powróci, co też się stało. Dzisiaj raczej nikt się nie boi zaćmienia, ale powstał inny problem. Otóż na coraz większą skalę korzystamy z energii słonecznej (fotowoltaika). I czas zaćmienia to po prostu czas „wyłączenia się” takiej elektrowni słonecznej. Energia przestaje płynąć.

Zaćmienia Słońca nie są zbyt częste, ale i nie takie rzadkie, jakby się zdawało. Są zapaleńcy, zwani nawet łowcami zaćmień, którzy podróżują po całej Ziemi, by zobaczyć przede wszystkim całkowite zaćmienie. I dzięki temu może im się udać doświadczyć tego kilka razy w życiu. O ostatnim zaćmieniu Słońca widocznym w Koszalinie rozmawiamy z kierownikiem naszego Obserwatorium Astronomicznego – Robertem Suszyńskim.
Czy było to jakieś wyjątkowe zaćmienie? Jaki to rodzaj?
– 10 czerwca br. mogliśmy z Ziemi obserwować zaćmienie obrączkowe. Ten rodzaj zaćmienia występuje wtedy, gdy rozmiar kątowy Księżyca jest nieco mniejszy od rozmiaru kątowego Słońca i nasz naturalny satelita nie jest on w stanie zakryć w całości tarczy słonecznej. Słońce (31’31” do 32’35”) i Księżyc (29’20” do 33’32”) mają na naszym niebie podobne rozmiary, które zmieniają się w niewielkim zakresie w zależności od aktualnej odległości tych obiektów od Ziemi.
Zaćmienie obrączkowe nie jest tak spektakularne jak zaćmienie całkowite. Nie występuje przy nim wyraźne pociemnienie otoczenia i nie możemy obserwować korony słonecznej.

Jak długo było widoczne w Koszalinie? Gdzie w Polsce było widoczne lepiej, a gdzie na świecie?
– Z terenu Polski mogliśmy obserwować to zjawisko jako zaćmienie częściowe. Było ono widoczne w Koszalinie od godz. 11.41 do 13.51, a faza maksymalna, podczas której Księżyc zasłonił około 26% tarczy słonecznej, miała miejsce około godz. 12.46. W Polsce centralnej zaćmienie miało w fazie maksymalnej około 20%, a na południowym wschodzie zaledwie kilka procent. Zaćmienie obrączkowe w pełnej fazie było widoczne w północnej Kanadzie, północno-zachodniej Grenlandii, na Morzu Arktycznym (w tym na biegunie północnym) i w Czukockim Okręgu Autonomicznym w Rosji.

Kiedy będziemy mogli oglądać następne?
– W Polsce będziemy obserwować następne zaćmienie 25 października 2022, niestety również jako zaćmienie częściowe. Natomiast najbliższe zaćmienie obrączkowe będzie w lipcu… 2075 roku, a zaćmienie całkowite dopiero 7 października 2135 roku!

Czy w Polsce możemy oglądać zaćmienia rzadziej czy częściej niż w innych regionach globu? Czy jest tu jakaś reguła?
– Niestety, z Polski w najbliższych latach możemy oglądać tylko zaćmienia częściowe. Jeżeli chcemy zobaczyć zaćmienie całkowite, to musimy wybrać się do USA już 8 kwietnia 2024 r. lub do Hiszpanii – 12 sierpnia 2026 r.

Ile osób przyszło do obserwatorium na ten spektakl?
– W trakcie około dwóch godzin trwania zaćmienia częściowego przez obserwatorium przewinęło się około 200 pasjonatów astronomii. Dodatkowo udostępniliśmy w internecie transmisję live, prezentującą to zjawisko. Relację można nadal obejrzeć na naszym profilu na Facebooku.

Co dla obserwacji przygotowaliście?
– Udostępniliśmy dwa teleskopy dedykowane do obserwacji Słońca, refraktor Lunt Solar System i refraktor SW120ED z klinem Herschela oraz zestaw specjalnych okularów. Słońce obserwujemy jedynie przez specjalne przyrządy optyczne, które mamy w obserwatorium. Nie wolno patrzeć na Słońce przez zwykłe teleskopy czy lornetki.

Czy ludzie już potrafią oglądać takie zjawiska, czy wciąż próbują „domowych” sposobów?
– Niestety, przyrządy do obserwacji Słońca są drogie i trudno dostępne, a „domowe” sposoby zawodne i niebezpieczne. Nie polecam samodzielnej obserwacji Słońca, zamiast tego zawsze zapraszam do nas, do obserwatorium.

Jeszcze raz napiszmy, jak obserwować Słońce, czego pod żadnym pozorem nie robić...
– Nie wolno obserwować Słońca normalnymi teleskopami i lornetkami, bo uszkodzimy oczy.

W internecie pojawiło się zdjęcie „nadgryzionego” Słońca z przelatującą przez tarczę stacją kosmiczną... Może wam się też udało...
– Podczas zaćmienia na tle tarczy słonecznej była widoczna stacja kosmiczna ISS tylko w bardzo wąskim pasie, na trasie Kotlina Kłodzka-Nysa-okolice Częstochowy-Radom-okolice Radzynia Podlaskiego. Niestety, w tych rejonach kraju pogoda nie była w tym dniu sprzyjająca. Z tego, co wiemy, tylko jednemu obserwatorowi – Tomaszowi Wiśniewskiemu – udało się uchwycić to niezwykłe „podwójne” zaćmienie Słońca. Na jego zdjęciu widać ISS na tle Słońca przysłoniętego częściowo przez Księżyc. Można tu mówić o dużym szczęściu, ponieważ przelot międzynarodowej stacji kosmicznej przez tarczę Słońca trwa zaledwie kilka sekund. My nie mieliśmy możliwości sfotografować ISS, ale za to mamy zdjęcie zaprzyjaźnionej mewy przelatującej na tle „nadgryzionego” Słońca.

Rozmawiała Dana Jurszewicz

Fot. Archiwum

Słońce przesłonięte przez Księżyc, sfotografowane w trakcie transmisji live z Obserwatorium Astronomicznego w Koszalinie. Widoczne plamy słoneczne, ślady granulacji na tarczy i protuberancje na krawędzi. Klatka wybrana z dziury pomiędzy chmurami, teleskop słoneczny LUNT Solar System 60 mm, kamera ASI183MC.