Skryty zabójca kobiet

Co roku w Polsce rozpoznawany jest u ponad 4 tysięcy kobiet. Statystyki pokazują, że jest to najgorzej rokujący nowotwór ginekologiczny. Rak jajników to w Polsce wyrok dla wielu tysięcy kobiet. Mimo swej „popularności” nadal jest mało znany. W pierwszej fazie nie daje żadnych objawów, przez co diagnozowany jest dopiero w zaawansowanym stadium choroby. 8 maja obchodzimy Światowy Dzień Świadomości Raka Jajnika. W ramach poszerzania świadomości o tej chorobie opowiada Aleksandra Białas.

Rak jajnika, co to za choroba?
– Rak jajnika to jeden z najpoważniejszych nowotworów narządów płciowych u kobiet. Stanowi około 5 procent wśród wszystkich zachorowań u kobiet i jest na 5. miejscu pod względem częstości ich zgonów. Ponieważ nowotwór początkowo rozwija się bezobjawowo, ponad 70 procent przypadków wykrywanych jest w zaawansowanym stadium, gdzie skuteczność leczenia jest stosunkowo mała. Rak jajnika stanowi trudny problem w ginekologii onkologicznej, mimo dużych wysiłków zmierzających do jego wczesnego wykrycia. Rak jajnika nie boli, daje jedynie niespecyficzne objawy, które kojarzone są raczej z układem trawiennym niż rozrodczym. Dlatego aż u 80 proc. chorych raka jajnika wykrywa się w stadium zaawansowanym. Najbardziej narażone na zachorowanie są kobiety po 50. roku życia, choć choroba dotyka również osoby młodsze. W związku z powyższym priorytetowym czynnikiem w wykrywaniu raka jajnika jest świadomość kobiety dotycząca samej choroby, umiejętność odczytywania sygnałów wysyłanych przez organizm, znajomość własnych obciążeń rodzinnych i przede wszystkim trafienie na lekarza, który będzie potrafił powiązać wszelkie objawy, chociażby te ze strony układu pokarmowego, z możliwością rozwoju złośliwej zmiany jajnika. Z racji, że początkowy okres nowotworu jajnika przebiega najczęściej bezobjawowo, istotnym czynnikiem zapobiegania rozwoju choroby jest podejmowanie regularnych badań.

Nowotwór jajnika jest jednym z najczęstszych nowotworów narządów rodnych kobiety. Wyróżnia się jego dwa rodzaje. Jakie?
– Nabłonkowy i nienabłonkowy, przy czym ten pierwszy jest częściej rozpoznawany. Rozwija się z nabłonka, który pokrywa jajnik, i z jego podścieliska. Biorąc pod uwagę rokowanie i wzrost, rak jajnika podzielony został na dwa typy. Typ I rozwija się z nowotworów łagodnych lub o granicznym stopniu złośliwości. Ma postać wyraźnego guza, a po dłuższym czasie stwierdza się jego obecność w otrzewnej. Rokowanie jest nieco bardziej pomyślne w porównaniu z typem II. Wykrywany jest częściej na początkowym etapie. Typ II występuje częściej niż I. Od początku ma charakter złośliwy. Nierzadko nie stwierdza się w jajniku wyraźnego guza. Rak szybko rozwija się w otrzewnej. Ma złe rokowanie, zazwyczaj rozpoznaje się go w mocno zaawansowanym stadium.

W Polsce rak jajnika to drugi najczęstszy, tuż po raku trzonu macicy, nowotwór żeńskich narządów rodnych, a szósty nowotwór złośliwy u kobiet. Jak można mu zapobiec?
– Nie ma skutecznych badań profilaktycznych w kierunku raka jajnika. Zaleca się prowadzenie prozdrowotnego trybu życia, ograniczenie czynników ryzyka, regularne wizyty ginekologiczne. Jajniki kontroluje się, wykonując USG przezpochwowe. Kobiety o podwyższonym ryzyku wystąpienia raka jajnika (obciążony wywiad rodzinny) powinny poddać się badaniu genetycznemu na mutacje genów BRCA1 i BRCA2. Z uwagi na duże ryzyko zachorowania na raka jajnika u nosicielek tych mutacji zaleca się obustronne wycięcie przydatków po zakończeniu planów rozrodczych.

Jakie są czynniki ryzyka raka jajnika?
– Zachorowalność na raka jajnika gwałtownie wzrasta w okresie pomenopauzalnym. Lista czynników ryzyka tej choroby jest dość długa. Wśród jej determinantów znajdują się m.in.: stymulacja owulacji, niepłodność, nierództwo, endometrioza, nakłuwanie jajnika podczas pobierania oocytów, nadmierna masa ciała, nosicielstwo mutacji genów BRCA1 i BRCA2, stan po radioterapii stosowanej w obszarze miednicy mniejszej w związku z leczeniem innych nowotworów, hiperestrogenizm (nadmiar estrogenów), hiperandrogenizm (nadmiar androgenów), choroba Lyncha (charakteryzuje się współwystępowaniem z rakiem jelita grubego innych nowotworów złośliwych), nikotynizm.

Czy da się wskazać, kto jest najbardziej narażony na ten nowotwór?
– Na raka jajnika narażone są bardziej kobiety, których bliscy chorowali na raka jajnika, ale i na raka piersi, macicy, jelita grubego lub odbytu. Ryzyko wystąpienia raka jajnika zmniejszają: antykoncepcja hormonalna, okluzja jajowodów, wycięcie jajników i jajowodów, wycięcie macicy i karmienie piersią.

Jak rozpoznawany jest rak jajników i jak wygląda jego leczenie?
– Guzy jajnika rozpoznaje się na podstawie wywiadu, badania przedmiotowego, ginekologicznego dwuręcznego, które powinno ocenić położenie, wielkość i konsystencję przydatków, oraz badania per rectum. Lekarz może zlecić badanie krwi w kierunku markerów nowotworowych CA-125. To substancja wytwarzana przez komórki raka jajnika, ale i przez niektóre prawidłowe tkanki. Wysoki poziom CA-125 może być oznaką raka jajnika, ale nie potwierdza diagnozy. Badanie ginekologiczne należy uzupełnić oceną ultrasonograficzną. U pacjentek z podejrzeniem raka jajnika pierwszym badaniem obrazowym powinno być USG brzucha. Zaleca się połączenie USG przezbrzusznego i przezpochwowego oraz uzupełnienie ich o badanie dopplerowskie. Badanie ginekologiczne pozwala na wykrycie guza na późniejszym etapie rozwoju. W rozpoznaniu raka jajnika oraz ocenie rozległości procesu nowotworowego ważne miejsce zajmuje badanie PET-CT. Rezonans magnetyczny jamy brzusznej i miednicy jest przydatny do rozwiązywania problemów, zwłaszcza w przypadku zmian w obrębie przydatków, których obraz USG nie jest jednoznaczny. Ostateczne rozpoznanie opiera się na wynikach badania histopatologicznego. Konieczne jest pobranie tkanki guza lub próbki płynu z jamy brzusznej i sprawdzenie, czy są obecne komórki nowotworowe. Materiał może być pobrany poprzez biopsję przez powłoki brzuszne lub podczas operacji. Podstawę terapii raka jajnika stanowi postępowanie skojarzone – leczenie chirurgiczne i chemioterapia. Zakres operacji i terapii uzupełniającej determinowany jest głównie zaawansowaniem klinicznym. Standardowy schemat leczenia polega również na włączeniu chemioterapii. Radioterapia ma obecnie ograniczone znaczenie w zwalczaniu raka jajnika. Stosuje się ją zazwyczaj jako leczenie paliatywne lub objawowe.

Wspomniała pani na początku, że w pierwszej fazie rak jajnika jest bezobjawowy. Czy jednak coś powinno zwrócić naszą szczególną obawę?
– Objawy raka jajnika są bardzo słabo wyrażane i najczęściej mają charakter nieswoisty. Dlatego kobieta powinna zwrócić uwagę na pojawiające się dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, takie jak powtarzające się wzdęcia, biegunki, uczucie sytości czy ucisk w miednicy. Objawy te niestety łatwo przeoczyć lub przypisać innym schorzeniom. Pacjentki skarżą się na ogół na uczucie ciężkości w jamie brzusznej, choć często występują bóle o nietypowej lokalizacji dla narządu rodnego. Dość rzadkie objawy raka jajnika to nerwobóle ud, okolicy kulszowej lub pachwinowej. Uczucie ciężkości lub ucisku może być spowodowane przez własny ciężar dużej torbieli lub ucisk spowodowany przez naciekanie nowotworowe. Powiększanie się rozmiarów guza może objawiać się uczuciem nagłego parcia na mocz, zaparciami oraz okresowo bolesnymi stosunkami płciowymi. Sporadycznie mogą występować objawy raka jajnika w postaci nieprawidłowego krwawienia z dróg rodnych. Wraz z postępem choroby do objawów zaawansowanego raka jajnika należą wzdęcia, niestrawność, selektywna nietolerancja pokarmów, nudności, wymioty, brak łaknienia oraz trudności w oddawaniu stolca.

Jakie są powielane mity na temat raka jajników?
– Rak jajnika to choroba osób starszych: na raka jajnika można zachorować w każdym wieku, choć prawdą jest, że najczęściej choroba jest diagnozowana u osób powyżej 50. roku życia. U ponad 50 proc. chorych diagnozowana jest w wieku od 50-69 lat. Istnieje profilaktyka raka jajnika: Niestety nie istnieją testy przesiewowe w kierunku raka jajnika czy też inne profilaktyczne badania, które pozwoliłyby wcześnie wykryć ten nowotwór. W badaniu ginekologicznym i w trakcie USG dopochwowego lekarz może stwierdzić jedynie niepokojące zmiany na jajnikach. Jednak jedynym sposobem na potwierdzenie diagnozy raka jajnika jest dziś operacja chirurgiczna lub laparoskopia, a dokładnie – analiza histopatologiczna pobranego materiału. Zdarza się, że rak jajnika zostaje rozpoznany przy okazji operacji ginekologicznych przeprowadzanych z zupełnie innych powodów.
Jeśli nie mam mutacji BRCA1 lub BRCA2, nie zachoruję na raka jajnika: nosicielki wadliwych mutacji genetycznych BRCA1 i BRCA2 stanowią jedynie do 13 proc. chorych na raka jajnika. Oznacza to, że większość kobiet, które zachorowały na raka jajnika nie posiadała obciążającej mutacji lub nie miały one w najbliższej rodzinie nikogo, kto chorował na ten nowotwór. Posiadanie niekorzystnej mutacji w genach znacznie zwiększa ryzyko zachorowania, ale nie oznacza, że kobieta nią obarczona na pewno zachoruje. Przyczyny raka jajnika wciąż nie są dokładnie poznane. Za czynniki ryzyka uważa się jednak wczesną pierwszą miesiączkę i późną menopauzę, bezdzietność, nieskuteczne stymulowanie owulacji u kobiet, które mają problemy z zajściem w ciążę oraz niekarmienie piersią. Są to więc czynniki związane z wydłużonym okresem pracy jajników.
Raka jajnika nie da się leczyć: choć rak jajnika wciąż stanowi wyzwanie dla medycyny, co pewien czas w terapii tego nowotworu dokonują się kolejne postępy. Jeszcze 40 lat temu jedyną metodą leczenia była operacja chirurgiczna. Następnie zaczęto stosować cytostatyki – na bazie wyciągu z cisa zachodniego, a także oparte o związki platyny. Kolejnym krokiem milowym było odkrycie leczenia celowanego, za pomocą którego upośledza się określone funkcje komórek nowotworowych. Od pewnego czasu stosuje się też kolejne metody eksperymentalne, takie jak chemioterapia w hipertermii.

Jak możemy pomóc kobietom chorującym na nowotwór jajnika?
– Kobiety chore na nowotwór ginekologiczny potrzebują odpowiedniego wsparcia i zrozumienia. Wszystkie osoby chorujące na raka potrzebują mądrego wsparcia bliskich i otoczenia. Szczególnie ważne jest ono w przypadku kobiet chorych na nowotwór jajnika czy szyjki macicy. Choroby te mają wpływ na zaburzenie życia intymnego czy poczucia kobiecości. Dotykają poczucia bezpieczeństwa kobiety i rzucają cień na możliwości wykonywania wielu ważnych ról społecznych – partnerki czy matki. Kobiety często ukrywają fakt choroby i leczenia, jakie przeszły (np. operacji wycięcia narządu rodnego). Boją się, że przestaną być normalnie traktowane, że będą wzbudzać litość i padną ofiarą stygmatyzacji. Warto zasięgnąć porady psychologa, by wiedzieć, jak właściwie współtowarzyszyć bliskiej kobiecie w trakcie leczenia.

Rozmawiała Monika Kwaśniewska

Fot. Archiwum prywatne